Rozbicie dzielnicowe (1138-1320)

Po śmierci Bolesława Krzywoustego pierwszym princepsem został Władysław II (1138-46). Prowadził on w latach 1141-46 walkę z juniorami, w wyniku której pokonany musiał zbiec z kraju i . umarł na wygnaniu (1159). Po jego wypędzeniu rządy objął Bolesław IV Kędzierzawy (1146-73). Za jego panowania na Polskę wyprawił się cesarz Fryderyk I Barbarossa, do którego o pomoc w odzyskaniu tronu zwrócił się Władysław II. W 1157 r. Bolesław IV zmuszony został złożyć pod Krzyszkowem Fryderykowi hołd lenny, zaś w latach 1163-73 zwrócił synom Władysława II - Bolesławowi Wysokiemu i Mieszkowi Plątonogiemu - dzielnice śląskie. Bolesław wspierał niemiecką krucjatę przeciw Słowianom połabskim, sam podjął też w 1166 r. wyprawę przeciwko Prusom, w trakcie której zginął jego brat Henryk Sandomierski.

Kolejnym princepsem był Mieszko III Stary (1173-77). Podejmowane przez niego próby odbudowy autorytetu monarszego wywołały w 1177 r. bunt możnowładców. Książę musiał uchodzić do Wielkopolski, swojej dzielnicy dziedzicznej, gdzie wystąpił przeciwko niemu jego syn Odon.

Po wypędzeniu z Krakowa Mieszka Starego, władzę objął Kazimierz II Sprawiedliwy (1177-94). Powołanie go na stolec dzielnicy senioralnej stanowiło złamanie zasady senioratu. Na zjeździe książąt i dostojników kościelnych w Łęczycy w 1180 r. Kazimierz zrzekł się praw do nieruchomości po zmarłych biskupach i opatach (ius spolii). Książę ten prowadził aktywną politykę wobec Rusi [XLIII 81] i Jaćwingów. W 1191 r. złamał bunt możnych krakowskich, którzy otworzyli Kraków przed Mieszkiem III.

W latach 1194-98 na tronie krakowskim zasiadał Leszek Biały, syn Kazimierza II. Po jego śmierci w 1198 r. Mieszko Stary po raz trzeci opanował Kraków i po raz trzeci nie udało mu się tam utrzymać. Czwartą i ostatnią próbę zajęcia stolicy podjął on w 1202 r. Wraz z jego śmiercią upadła zasada senioratu. W Krakowie przejściowo panował syn Mieszka III, Władysław Laskonogi, zaś później na tron powrócił Leszek Biały (1202-27). Książę ten zabiegał o poparcie Kościoła, obdarzając go przywilejami i uwalniając tym samym od zależności od państwa. Sam także oddał się pod opiekę papieża (1207). Kontynuuje aktywną politykę wobec Rusi; wraz ze swym bratem Konradem księciem mazowieckim, pokonał w 1205 w bitwie pod Zawichostem księcia halickiego Romana.

Leszek Biały wspierał też misję pruską (1212), starając się u papieża o zwolnienie z krucjat do Ziemi Świętej w zamian za udział w wyprawie przeciw Prusom. W 1223 r. stanął też na czele takiej ogólnopolskiej ekspedycji.

Przełomowym wydarzeniem, gdy idzie o sytuację na północno-wschodniej rubieży piastowskiej Polski, były jednak nie wyprawy przeciw Prusom, lecz osadzenie w 1226 r. przez księcia mazowieckiego Konrada Zakonu Krzyżackiego w ziemi chełmińskiej.

W 1227 r. Leszek Biały został zamordowany w Gąsawie. Jego śmierć spowodowała ostateczny zanik zasady pryncypatu. W tym samym roku spod zależności od władców krakowskich wyswobodzili się książęta wschodniopomorscy.

W 1228 r. książę mazowiecki Konrad - brat Leszka Białego - opanował Kraków. Jednocześnie książę wielkopolski Władysław Laskonogi - syn Mieszka III - na zjeździe w Cieni ustalił z możnymi małopolskimi warunki objęcia przezeń tronu w Krakowie. Po opanowaniu Krakowa odstąpił on jednak miasto księciu śląskiemu Henrykowi I Brodatemu, który w latach 1233-34 prowadził wyprawy do Wielkopolski przeciw Władysławowi Odonicowi - wnukowi Mieszka III - i opanował część tej dzielnicy. W ten sposób Henryk Brodaty zyskał podstawę do wysiłków na rzecz zjednoczenia Polski. Prawdopodobnie zamierzał on koronować na króla swego syna, panującego w latach 1238-41 Henryka Pobożnego, który władał Śląskiem, Małopolską i większością Wielkopolski. Plany te zniweczył jednak w 1241 r. najazd Tatarów na Polskę. Próbując powstrzymać ich pochód w bitwie pod Legnicą zginął książę Henryk Pobożny, a jego państwo uległo rozpadowi. Synowie Odonica odzyskali część Wielkopolski, Konrad mazowiecki opanował Kraków (do 1243), zaś Śląsk rozpadł się na dzielnice: wrocławską, legnicką i głogowską (1249).

Lata 1243-79 to rządy księcia krakowskiego i sandomierskiego Bolesława V Wstydliwego, syna Leszka Białego. Usunął on z dzielnicy krakowskiej w 1243 r. po bitwie pod Suchodołem Konrada mazowieckiego. Nie wykazywał jednak ogólnopolskich ambicji politycznych i swoje rządy ograniczył do Małopolski. Tu udało mu się złamać potęgę urzędu wojewody krakowskiego (1244). Odtąd na czoło małopolskiej (a po zjednoczeniu kraju ogólnopolskiej) hierarchii dostojników świeckich wysunął się kasztelan krakowski. Wyrazem wzrastającej roli Małopolski wśród księstw piastowskich był wybór w 1253 r. Krakowa na miejsce kanonizacji św. Stanisława. Bolesław Wstydliwy popierał rozwój miast (lokacja Krakowa na prawie magdeburskim, 1257), zaś w polityce zagranicznej zwracał się przeciw Jaćwingom (wyprawa w 1264). Wspierał nieudaną próbę zorganizowania w Łukowie biskupstwa z zadaniami misyjnymi. Prowadził też aktywną politykę wobec Węgier i od 1273 r. - względem Czech.

Za panowania Bolesława Wstydliwego (ok. 1250) odpadła od Polski ziemia lubuska zajęta przez Brandenburgię.

W latach 1279-88 Krakowem władał książę sieradzki Leszek Czarny, syn księcia kujawskiego Kazimierza. Prowadził on liczne, zwycięskie kampanie wojenne przeciw sąsiadom: w 1280 r. pokonał w bitwie pod Goślicami księcia przemysko-halickiego Lwa Daniłowicza, w 1282 r. zwyciężył Jaćwingów, zaś rok później rozbił Litwinów w bitwie pod Rowinami. W latach 1287-88 Leszek Czarny bronił też skutecznie przed Tatarami Krakowa i Sandomierza dzięki właśnie wzniesionym murom obronnym. W polityce wewnętrznej książę wszedł natomiast w konflikt z biskupem krakowskim Pawłem (1280-81) oraz z możnowładcami krakowskimi, których pokonał w 1285 r. W bitwie pod Bogucicami. Szukając wsparcia dla swej władzy, Leszek Czarny popierał rozwój miast.

Rozbicie Dzielnicowe na mapach, rok po roku

Drzewo Genealogiczne Piastów w okresie Rozbicia Dzielnicowego

Wojskowość Polska w Okresie Rozbicia Dzielnicowego